Dlaczego przeżywanie żałoby, bólu i lamentu prowadzi do szczęścia?

Zimny wiatr przemknął po równinach, gdy młody Šišóka klęczał przed świętym ogniem. Jego pierś bolała od żalu, który był ostry jak trzymany przez niego nóż. Zrobił trzy małe nacięcia na dłoniach, tradycyjną ofiarę smutku, i pozwolił, by jego krew zmieszała się z ziemią. Drżącą ręką rozsmarował popiół na twarzy, tworząc maskę straty. Łzy spływały mu po policzkach, mieszając się z szarym pyłem. „Hiyú yo,” wyszeptał, a jego głos się załamał. „Wędruj z dobrym sercem, mój ojcze. Bezpiecznej podróży Ścieżką Duchów. Będę nosił twoją historię ze sobą.” Płomienie tańczyły, będąc cichym świadkiem jego prywatnego smutku.

Dla wielu kultur śmierć nie jest ostatnim aktem, ale raczej głębokim rytuałem przejścia. Lud Dagara z Burkina Faso i Lakota z Ameryki Północnej, choć rozdzieleni kontynentami, podzielają głęboko duchowe postrzeganie śmierci jako świętego przejścia, a nie ostatecznego końca. W tych tradycjach żywi odgrywają kluczową rolę w prowadzeniu ducha zmarłego, a żałoba nie jest postrzegana jako słabość, którą należy przezwyciężyć, lecz jako istotny, transformujący proces.

Według nauk starszego Dagara, Malidomy Patrice’a Somé, śmierć jest podróżą do innego wymiaru, gdzie zmarły staje się przodkiem — potężną istotą, która może wpływać na życie żywych. Somé w swojej pracy, w tym w książce „The Healing Wisdom of Africa” (Uzdrowicielska mądrość Afryki), podkreśla, że rytuały pogrzebowe nie służą jedynie żałobie, ale są „technologią żałoby”, niezbędną do odprowadzenia duszy zmarłego do królestwa przodków. Twierdził, że brak takich rytuałów w nowoczesnym społeczeństwie przyczynia się do poczucia rozłąki i duchowej straty. Wiara w to, że rytuał jest kluczowy dla duchowej podróży, występuje również w innych tradycjach afrykańskich. Na przykład badanie przeprowadzone przez dr. J.K. Mbiti w jego książce „African Religions and Philosophy” (Religie i filozofia afrykańskie) wspiera pogląd, że żywi, przodkowie i nienarodzeni stanowią część ciągłej wspólnoty, a rytuały ułatwiają komunikację i harmonijne relacje między tymi sferami.

Tradycja Dagara postrzega żałobę jako konieczny i święty proces. Kiedy ludzie tłumią żal, może to prowadzić do problemów zarówno dla żywych, jak i dla ducha zmarłego, który może stać się niespokojny lub „utknąć” między światami. Gdy osoba staje się przodkiem, nie odchodzi na zawsze; pozostaje częścią duchowej wspólnoty i można się z nią komunikować za pomocą rytuałów, wróżenia i snów. Ta ciągła relacja z przodkami jest kluczowa dla dobrostanu społeczności Dagara. Perspektywa ta jest zgodna z szerszym antropologicznym poglądem na kult przodków, w którym żywi i umarli utrzymują wzajemne relacje. Na przykład badanie w czasopiśmie „Journal of Religion in Africa” autorstwa Jacoba K. Olupony podkreśla, jak afrykańskie religie rdzenne często postrzegają śmierć jako drzwi do nowej formy istnienia, utrzymując dynamiczną relację między żywymi a przodkami.

Podobnie, lud Lakota postrzega śmierć jako świętą, naturalną część cyklu życia, kontynuację podróży. Uważa się, że duch zmarłego, czyli wanáği, podróżuje wzdłuż Ścieżki Duchów — Drogi Mlecznej — aby dotrzeć do świata duchów. Rytuały Lakota mają wspierać tę podróż i zapewniać świętą przestrzeń dla uzdrowienia wspólnoty. Akta Lakota Museum & Cultural Center zauważa, że kosmyk włosów zmarłego jest oczyszczany nad palącą się słodką trawą, aby pomóc duszy przygotować się do podróży. Jest to zgodne z ustaleniami z „American Indian Quarterly”, gdzie antropolog Raymond J. DeMallie omawia duchowe znaczenie Drogi Mlecznej w kosmologii Lakota i jej związek z podróżą duszy.

Głębokim aspektem rytuałów pogrzebowych Lakota jest wiara w świętość żałoby. Cytat często przypisywany tradycji Lakota/Sioux podkreśla, że osoba pogrążona w żałobie jest uważana za najbardziej wakan, czyli „najbardziej świętą”, stojącą na progu Świata Duchów. Uważa się, że jej modlitwy są szczególnie silne. Ta perspektywa stanowi silny kontrast do kultur, które mogą postrzegać publiczne okazywanie żalu z niepokojem. W artykule w „Lakota Times” dziennikarka Vi Waln dodatkowo podkreśla znaczenie godności w procesie śmierci i pochówku, zauważając, że negatywne zachowanie ze strony żywych może „utrudnić” podróż zmarłego do zaświatów. Podkreśla to wspólnotową odpowiedzialność za zapewnienie duchowego dobrobytu zmarłych.

Ceremonia „Otarcia łez” (Istamniya Wicakicipakinta Pi) jest kluczowym rytuałem żałoby, który zapewnia bezpieczną przestrzeń do uzdrowienia w kulturze Lakota. Ceremonia, jak wyjaśnił Oglala Lakota Delaney Apple, pozwala ludziom płakać jako sposób na uzdrowienie się i modlić się jako „radosna prośba do stwórcy”. To wspólnotowe rytualizowanie żalu zapobiega, by był on samotnym ciężarem. Te ceremonie są zgodne z ustaleniami z badań psychologii kulturowej, takich jak te przeprowadzone przez Paula C. Rosenblatta, które badają, jak różne kultury zapewniają konkretne rytuały i struktury społeczne, aby prowadzić żałobników przez proces żałoby, zapobiegając jej staniu się doświadczeniem izolującym.

Zarówno w tradycji Dagara, jak i Lakota, śmierć nie jest ostatecznym rozstaniem, ale przejściem, które wymaga szacunku, starannego prowadzenia i wspólnotowej odpowiedzi. Rytuały i wierzenia otaczające śmierć i żałobę są świadectwem głębokiego połączenia żywych, zmarłych i świata duchowego. Traktując śmierć jako święte przejście, a żałobę jako wspólnotowy, święty proces, te kultury oferują potężną ramę do radzenia sobie ze stratą i podtrzymywania bogatego życia duchowego.

---

A cold wind swept over the plains as young Šišóka knelt before the sacred fire. His chest ached with a grief that felt as sharp as the knife he held. He made three small cuts on his palms, a traditional offering of sorrow, and let his blood mingle with the earth. With a trembling hand, he smeared ash on his face, a mask of loss. Tears streamed down his cheeks, mixing with the gray dust. “Hiyú yo,” he whispered, his voice cracking. “Walk with a good heart, my father. Safe travels on the Spirit Path. I will carry your story with me.” The flames danced, a silent witness to his private sorrow.

For many cultures, death isn’t the final curtain call, but rather a profound transition. The Dagara people of Burkina Faso and the Lakota of North America, though separated by continents, share a deeply spiritual view of death as a sacred passage rather than a finite end. In these traditions, the living play a crucial role in guiding the spirit of the deceased, while grief is seen not as a weakness to be overcome but as a vital, transformative process.

According to the teachings of Dagara elder Malidoma Patrice Somé, death is a journey to a different dimension where the deceased becomes an ancestor—a powerful being who can influence the lives of the living. Somé’s work, including his book The Healing Wisdom of Africa, emphasizes that funeral rituals are not merely for mourning but are “grief technology” essential for escorting the soul of the departed into the ancestral realm. The absence of such rituals in modern society, he argued, contributes to a sense of disconnection and spiritual loss. This belief that ritual is vital for the spiritual journey is also found in other African traditions. For example, a study by Dr. J.K. Mbiti in his book African Religions and Philosophy supports the idea that the living, the ancestors, and the unborn are all part of a continuous community, with rituals facilitating communication and a harmonious relationship between these realms.

The Dagara tradition views grief as a necessary and sacred process. When people suppress their grief, it can cause problems for both the living and the deceased’s spirit, which may become “stuck” between worlds. Once a person becomes an ancestor, they are not gone forever; they remain a part of the spiritual community and can be communicated with through rituals, divination, and dreams. This ongoing relationship with ancestors is a vital part of Dagara community well-being. This perspective aligns with a broader anthropological view of ancestor worship, where the living and the dead maintain a reciprocal relationship. A study in the Journal of Religion in Africa by Jacob K. Olupona, for instance, highlights how African indigenous religions often view death as a doorway to a new form of existence, maintaining a dynamic relationship between the living and the ancestors.

Similarly, the Lakota people view death as a sacred, natural part of the life cycle, a continuation of a journey. The spirit of the deceased, or wanáği, is believed to travel along the Spirit Path—the Milky Way—to reach the spirit world. Lakota rituals are designed to support this journey and to provide a sacred space for the community to heal. The Aktá Lakota Museum & Cultural Center notes that a lock of the deceased’s hair is purified over burning sweetgrass to help the soul prepare for its journey. This aligns with findings from the American Indian Quarterly, where anthropologist Raymond J. DeMallie discusses the spiritual significance of the Milky Way in Lakota cosmology and its connection to the soul’s journey.

A profound aspect of Lakota funeral rites is the belief in the holiness of grief. A quote often attributed to the Lakota/Sioux tradition emphasizes that a person who is grieving is considered most wakan, or “most holy,” standing on the threshold of the Spirit World. Their prayers are considered especially strong. This perspective is a powerful contrast to cultures that may view public displays of grief with discomfort. In an article in the Lakota Times, journalist Vi Waln further emphasizes the importance of dignity in the death and burial process, noting that negative behavior from the living can “hinder” the deceased’s journey to the afterlife. This underscores the communal responsibility to ensure the spiritual well-being of the departed.

The “Wiping of the Tears” ceremony (Istamniya Wicakicipakinta Pi) is a key communal grieving ritual that provides a safe space for healing in Lakota culture. The ceremony, as explained by Oglala Lakota Delaney Apple, allows people to cry as a way of healing themselves and to pray as a “cheerful appeal to the creator.” This communal ritualization of grief prevents it from being a solitary burden. These ceremonies resonate with findings from cultural psychology studies, such as one by Paul C. Rosenblatt, which explores how different cultures provide specific rituals and social structures to guide mourners through the grieving process, preventing it from becoming an isolating experience.

In both the Dagara and Lakota traditions, death is not a final separation but a transition that demands respect, careful guidance, and a communal response. The rituals and beliefs surrounding death and grief are a testament to the profound interconnectedness of the living, the deceased, and the spiritual world. By treating death as a sacred passage and grief as a communal, holy process, these cultures offer a powerful framework for navigating loss and sustaining a rich spiritual life.